Szlakiem zielonym - Forty w Janówku Pierwszym i Drugim

Zanim zgłębimy wiedzę o fortach, umocnieniach i wyruszymy na wycieczkę rowerową lub pieszą, aby poznać te miejsca warto dowiedzieć się, gdzie położone są te forty. Janówek Pierwszy położony jest w wójewództwie mazowieckim, w Gminie Wieliszew. Zlokalizowane są tam obiekty: dzieło pośrednie D-9, fort XVIIb. Natomiast w Janówku Drugim, usytuowanym w sąsiedniej Gminie Jabłonna możemy udać się na wycieczkę do fortu XVIIa.

Umocnienia w Janówku (I i II) rozlokowane są w bliskiej odległości od siebie. Na południe od fortu IV, patrząc na mapę położony jest fort XVIIa. W pobliżu fortu IV, na wschód od niego jest fort XVIIb. Najbardziej na północ jest wysunięte dzieło D-9. Dzisiaj fort XVIIa oraz XVIIb służy miłośnikom wspinaczki skałkowej do uprawiania tego rodzaju sportu. Twierdzę Modlin, w czasie działań I Wojny Światowej miał chronić tzw. trójkąt fortów, w którego skład wchodziły: Modlin (Twierdza Nowogieorgijewsk), Zegrze (Twierdza Zaporowa) oraz Warszawa (Twierdza Warszawa). Koncepcja Warszawskiego Rejonu Umocnionego zakładała wykorzystanie wyżej opisanych miejsc (Twierdz i pobliskich fortów) jako tarczy przeciwko ofensywie żołnierzy niemieckich na twierdzę. Nazwa tej koncepcji zaczęła funkcjonować od 1891 roku. Forty łącznikowe wzmacniały ten trójkąt obronny m.in. Fort w Dębem, nad rzeką Narew oraz Fort Beniaminów (obecnie Gmina Nieporęt). Fort w Dębem został zbudowany przez Rosjan, na początku XX wieku (1904 rok; inna data to 1905-1910 r.). Wysadzony przez Rosjan podczas oblężenia okolicznego obszaru przez Niemców w 1915 roku. Projektantem fortu w Dębem był Konstanty Wieliczko - rosyjski generał, inżynier, twórca projektu drugiego z fortów, w Beniaminowie. Stanowił niejako łącznik (Fort w Debem) z innymi fortami, razem z Zegrzem (mieścił się tam Duży Fort Karliński oraz Mały Fort Ordona). Spełniały one funkcję ochronną, zabezpieczającą dla Twierdzy Modlin. Jednym z pomysłodawców otoczenia Modlina pierścieniem zewnętrznym fortów był gen. E. Totleben. Pochodził z rodziny bałtyckich Niemców, generał armii rosyjskiej. 

Do wskazanych miejsc możemy dotrzeć niebieskim szlakiem pieszym PTTK, ze stacji Warszawa Choszczówka (szlak o znaczeniu ponadregionalnym) do Janówka (niedaleko są zlokalizowane opisane forty).

Drugi ze szlaków, Szlak Wieliszewski (długość 45,7 km) zaczyna się w pobliżu Urzędu Gminy Wieliszew i prowadzi przez interesujące pod względem przyrodniczym miejsca: Uroczysko Wieliszew, Lasy Legionowskie oraz Uroczysko Bagno. Szlak położony jest w sąsiedztwie fortu IV oraz XVIIb. 

Umocnienia wokół Modlina powstawały według planów fortów standardowych Wieliiczki i Bujnickiego  (umocnienia II linii fortów 1912-1914).

Fortyfikacje w Janówku Drugim i Pierwszym zostały wybudowane m.in. przez Rosjan i okoliczną ludność. Stanowiły one zewnętrzny pierścień obronny twierdzy Modlin - fort XVII, Dzieło nr 9, fort IV. Najstarsze umocnienia ceglano-ziemne sięgają lat 80 XIX wieku (Fort IV). W latach 1912-1914 fort IV został zmodernizowany. Składał się m.in. z podwalnii (schronów), które znajdowały się z tyłu, za kaponierą szyjową (kaponiera - obiekt  służący do ostrzeliwania przeciwnika w dwóch różnych kierunkach; w forcie nr IV kaponiera szyjowa ochraniała szyję fortu oraz fosę. Ponadto znajdowały się tam schrony pogotowia, koszary szyjowe (koszary w szyi fortu), mur obronny – MUR CARNOTA, kojce skarpowe (schron bojowy) oraz fosa.

Fort posiadał zarys lunety (dwa czoła i dwa barki; fort IV). Fort otaczał również wał piechoty oraz wał artyleryjski służący do ochrony czoła oraz fragmentu barków. Spełniał funkcje magazynowe oraz sypialne dla wojska (zakwaterowanie dla 18. kompani Nowogieorgijewskiej Artylerii Fortecznej). Niestety najstarszy fort nr IV (ceglany; należący do fortyfikacji rosyjskiej Grupy Janówek) nie jest dostępny dla zwiedzających.

Późniejsze betonowe forty pochodzą z 1912-1915 roku (fort XVII, dzieło nr 9). Dziś możemy oglądać ruiny tych fortów (bryły betonowe, podziemne korytarze), które zostały uszkodzone (wysadzenie fortów) podczas działań wojennych I Wojny Światowej. Ciekawostką jest, iż Polacy z obszaru Królestwa Polskiego bronili obszaru Twierdzy. Po kapitulacji podpisanej w 1915 roku i zdobyciu Modlina przez Niemców (m.in. sektor pomiechowski), Rosjanie wysadzili umocnienia w powietrze. Generał Hans Hartwig von Beseler dowodził amią niemiecką podczas ataku na Modlin (80 tys. żołnierzy niemieckich). Był niemieckim wojskowym, dowódcą trzeciego korpusu rezerwowego Armii Cesarstwa Niemieckiego. Gdy Niemcy zdobyli już twierdzę wykorzystywali mieszczące się tam obiekty jako magazyny, czy przeznaczane na leczenie rannych - szpitale. Taki stan rzeczy trwał do 1918 roku. Oblężenie Twierdzy Modlin trwało od 9 do 20 sierpnia 1915 roku. Niemcy zdobyli fort w 1915 roku z 17/18 sierpnia. 169 Brygada Piechoty Landwehry zajęła pozycje przed fortem w Janówku i ropoczęła atak, który trwał od 14 do 18 sierpnia 1915 roku (pozycje wojsk niemieckich były obsadzone na linii Krubin-Skierdy). Do ok. 1995 roku stacjonowało tutaj Wojsko Polskie.

Źródła:

1. Anna i Marian Kurtyczowie. Zegrze - Wola Kiełpińska. Dzieje parafii i okolic, s. 311 - 314, Wola Kiełpińska 2001.

2. Piotr Oleńczak, Twierdza Modlin. Przewodnik Historyczny, Warszawa 2012, Wydawnictwo Rajd.

3. Szlak turystyczny Polski Walczącej - Powiat Legionowski (szlak zielony), http://www.szlak.powiat-legionowski.pl/.

4. Mapa Turystyczny szlak patriotyczny "Polski Walczącej" na terenie powiatu legionowskiego, Wydanie czwarte zmienione. 

5. http://edziennik.mazowieckie.pl/WDU_W/2017/12126/Oryginal/Zalacznik1.pdf,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA NOWY DWÓR MAZOWIECKI NA LATA 2018 - 2021, OPRACOWANIE: mART Marta Danielska, WROCŁAW, WRZESIEŃ 2017.

6. www.powiat-legionowski.pl/40-turystyka/8116-gmina-wieliszew.

7. Fot. "Fort IV Janówek", "Forty wokół Twierdzy Modlin", "Trójkąt obronny Twierdzy Modlin" fotografie z książki Twierdza Modlin. Przewodnik Historyczny, Piotr Oleńczak. 

8. Fot. "Forty", Turystyczny szlak patriotyczny "Polski Walczącej" na terenie powiatu legionowskiego, wyd. IV.